Nizami Gencevi’de Sağlıklı Beslenme / Dr. Hüseyin Budak

Dr. Hüseyin Budak (Araştırmacı-Yazar)

Azerbaycanın Gence şehrinde doğmuş ve yaşamış dahi yazar Nizami Gencevi’nin eserlerinde beslenme ve sağlık konusunda bahisler görülmektedir.

Yaklaşık 800 yıl önce yazılmış bu eserlerde sağlık öğütleri ilgi çekicidir. Şeyh Nizami Gencevi (1141-1209) Hemse’sinin ilk eseri olan Sırlar Hazinesi adlı kitabında (1170)  ve Hüsrev ve Şirin adındaki ölümsüz eserinde de (1180 ) beslenme konusunda  beyitler bulunuyor.

Bu gün bile geçerli bu öğütlerden bölümler sunacağız. Nizami’nin Hüsrev ve Şirin eseri Azerbaycan edabiyat tarihinin ilk manzum romanıdır. Belki de Türk tarihin gerçek aşk hikayelerinin ilk ve  en güçlü temsilcilerinden biri olan bu eserde de beslenme konusunda öneriler bulunmaktadır. Bu beslenme öğütlerini modern tıbbın beslenme ve sağlık konsepti ile değerlendirmeye çalışacağız.

Hüsrev ve Şirin eserinde Mehin Banu’nun ölmeden önce Şirin’e vasiyet etmesi bölümü bulunmaktadır. Burdaki vasiyetlerinde sağlık ve az yemenin faydalarını, kanaatkarlık gibi güzel hasletleri prenses Şirine önermektedir.

Dünyayı karşına getirsen de sen

Bir karından artık yemeyeceksin

Yüz hazine olsun ya bir dirhemin

Bir karınlık paydır Dünyada yemin

Bu beyitte çok zengin veya fakir bir insanda olsan dünyada payın bir karınlık yemektir. Bizans prenslerinin yaptığı gibi (istemli kusma) sonrası ikinci bir yemekle karın doyurma pek hoş olmasa gerektir.

Sağ oldukça canın bu dünyada bil

Vücut çetinlikten yorulan değil

Iştahla oldukça yemek içmeyin.

Dudağında gülüş olacak şirin.

Ilgi çekici bu beyitte iştahla yenilen bir yemeğin vücuda yarayıp tatlı bir gülümsemeye mutluluğa dönüşeceğini söylemektedir.Tersine iştahsız,zorla yenilen bir yemeğinse mutluluk vermeyeceğini söylemektedir. Bu sebeple iştahla yenilevecek bir yemek için dostlarla bir araya gelmek, uygun sevieln bir mekanda yemek yemek ve yemeğin görselliğine önem vermek gerekir.

Insan meyusluğa düştüğü zaman

Hayli uzak düşer hilas yolundan

Dünya nedir düşün acı-zehrimar

Az yemekle ondan kurtulmak olar

Karınkulu olma güçsüz bir kurttek

yemekde belini garışgatek (karınca) çek

Mizaç itirirse yolunu eğer

Selametlik  ele çok çetin düşer

Az yemekten heç kes gızdırmaz ancak

Çok yemekten günde yüzü ölür bak

Haramdır alefi taraç eylemek

Bedeni dermana muhtaç eylemek,

Çörek gülşekertek yenilse eğer,

Vücuda ne gerek daha gülşeker,

Yeyilmeyen her şey gültek hoş olur

Yediğin şekerse yine gohuyar

Dünyanı sevmirsen ahtarma bari

Eğer seviyorsan at danlıkları

Kimin bu dünyada menzili yoktur

Yüreği ganmsızdır gözleri toktur.

Bu çölde yaşayan kim olsa açdır

Bir parça çöreye, suya muhtaçtır. (H ve Şirin s.157-158)

…..

Safra için turşu düzer sufraya

Kulağı çekmektir başın dermanı.  

….

Uşak tek barmak em bu beşikte sen

Süd bal hazırlayıp öz bedeninden

Şad olmağı öyren encirden ancak

Hem uşak hem emcek hem de süddür bak! (H ve Şirin s. 353)

Burada Kuran-ı Kerim’de geçen İncir  enerji kaynağı olan karbon hidrat ve vitamin değeri yüksek önemli bir besindir.  Beyitlerde bir çok yönüyle bahsetmektedir. İncirin ham zamanı süt vermesinden önemli bir görsellik oluşturmakta ve emilen anne sütüne benzetilmektedir. insanın mutlu olduğu pisikolojik dönemlerden bebekliğe bir gönderme yapılmaktadır.

Şeyh Nizami Gencevi (1141-1209) Hemsesinin ilk eseri olan Sırlar Hazinesi adlı kitabında (1170) beslenme konusunda şöyle öğütler sıralanıyor;

Ey miskin ! karnın dolu ,gözlerin açdır,inan

Çok çok yedikçe meğer ağırlaşacaksan?

(1390) Yemek karın alveri eğer yetseydi dada

Çok yiyenlerin çoğu sağ kalırdı dünyada

Insan çok yaşasaydı ömür düşerdi gözden

Ömrünün değerini az ömürden istesen

Az ye, çevik yüngül ol Rahat yaşa her zaman

Çok yesen ağırlaşır bin ızdırap duyarsın

Karnın dop dolu olsa başın yüz bela çeker

Nefsin duzlanması insanı söküp dökür

Nefsin ile beraber sana baş verip, baş

Yemeyesen helalın olmayan nimeti kaş. (Sırlar Hazinesi S.134-135)

Yine Hüsrev ve Şirin adlı  Kitabından  beslenme  ile ilgili beyit örnekleri;

Yağdan gamet alıp yansada çırağ

Çok olsa çırağı söndürecek yağ.

Duzla ağarsa da yüreğin özü

Gerek kadarınca tökesen duzu

Hurmanı az ye ki tiken olmasın

Yahşı hörek gelip yaman olmasın

 (H. şirin sy 164)

Aşırı yağlı beslenme ve kilo almanın kalp üzerine olumsuz etkisi bir gerçektir. Ateroskleroz( damar sertliği) ve iskemik kalp hastalıklarının ana nedeni kolesterolden zengin, aşırı yağlı yemeklerin olduğu bir gerçektir. Yine tuz kalp için bir lüzümlu elementlerden ( sodyum- potasyum pompasının çalışması için şarttır.) Fakat tuzun  fazlası kalbin iş yükünü artırmaktadır. Onun için Nizami Gencevinin bahsettiği gibi aşırı yemek yemekten kaçınmak , kanaatkarlık , az yağlı ve az tuzlu yemek sağlık için çok önemlidir.

Sevgili okuyucularıma sağlıklı günler dilerim.                  

                                                                                                         Gümüşyaka, İstanbul, 18.09.2024

KAYNAKLAR

1. Hosrev ve Şirin, Nizami Gencevi. Terc. Resul Rıza Lider neşriyyat, BAKI, 2004

2. Sırlar Hazinesi, Nizami Gencevi , Terc. HalIl Rıza Ulutürk, Bakı ,2004 lider neşriyyat